قرآن کریم مهم‌ترین منبع و ابزار تعلیم و تربیت اسلامی است، و از آغاز نزول بر پیامبر اکرم تا کنون نقش تربیتی خود را به خوبی ایفا و در طول تاریخ قلب انسان‌های آماده را نورانی و آن‌ها را به کمال روحی و معنوی هدایت کرده است. از این رو قرآن کریم پیوند عمیقی با تعلیم و تربیت دارد و باید با دید تربیتی آیات آن را مطالعه و تفسیری با همین رویکرد ارائه كرد.
این مقاله تلاشی است براي تبيين روش تفسیر تربیتی قرآن کریم. از اين رو برخی از روش‌های مؤثر در حوزه تفسیر را با نگرش تربیتی را ارائه داده است. روش ترتیبی و موضوعی به شیوه مشهور و شيوه شهید صدر، روش تطبیقی و تلفیقی و نیز مراحل و ضوابط تدوین تفسیر تربیتی از جمله مطالب این مقاله است.

قرآن، تفسير، تربيت، تفسير تربيتي، روش‌شناسي

علوم بشری روز به روز به سوی تخصصی شدن پیش می‌رود و شاخه‌های گوناگونی در حوزه دانش انسانی پدید مي‌آيد و رشته‌های جدیدی نيز در حال شکل گرفتن است. «علم تفسیر» نيز که دانشی در ارتباط با فهم قرآن کریم، است نباید از کاروان علوم بشری عقب بماند، پس لازم است تفسیرهای متنوعی به صورت تخصصی ارائه گردد. تفسیر در زمینه‌های مختلف دانش‌های رائج در مراکز علمی و آموزشی، مانند علوم سیاسی، علوم اجتماعی،‌ حقوق،‌ روان شناسی، مدیریت و علوم تربیتی قابل تکثیر و تنوع است، زیرا این علوم به گونه‌اي با علوم قرآنی و معارف قرآن کریم ارتباط دارند.
شاید بتوان گفت تعلیم و تربیت بیشترین پیوند را با قرآن و معارف قرآنی دارد، چرا که هدف قرآن تعلیم و تربیت است، لذا خداوند می‌فرماید:‌
هو الَّذِی بَعَثَ فی الاُمِّیِینَ رَسُولاً مِنهُم یَتلُوا عَلَیهِم آیاتِهِ ویُزَکِّیهِم ویُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ والحِکمَةَ (جمعه/3)؛ «او در میان اهل مکه رسولی از ایشان بر انگیخت تا بخواند و بیاموزد به ایشان آیات کتاب الهی را، و تعلیم کند به ایشان طریقه تزکیه و تطهیر نفوس ناطقه را به حکمت و آداب سنّت که کتاب الهی مشتمل بر آن است».
هدف بعثت پیامبر و رسالت او از آیه کریمه به خوبی استفاده مي‌شود و این که قرآن برای هدایت و تربیت نازل شد و پیامبر وظیفه تعلیم و تربیت مردم را به عهده داشت.
براین اساس ارتباط علوم تربیتی با قرآن کریم بسیار عمیق و گسترده است و بايد کارشناسان تعلیم و تربیت و مفسران قرآن کریم در پي تدوین تفسیر تخصصی تربیتی باشند. اين تفسیر مانند تفاسیر دیگر باید از اتقان، استحکام و حجیت برخوردار باشد تا بتوان در استنباط مسائل فرعی بدان استناد کرد.

هر چند واژه «تربیت» به شکل حاضر در قرآن به کار نرفته است، ولی مشتقات آن با شكل‌های دیگر از دو ریشه «ربب» و «ربو» در آیات متعدد استفاده شده که به نوعی تربیت به معنای اصطلاحی ـ پرورش جسمی یا روحی و معنوی ـ را می‌رساند. راغب می‌گوید:
«رب» در اصل تربیت به معنای ایجاد چیزی به صورت تدریجی و گام به گام است تا آن چیز به حد کمال مطلوب خود برسد (مفردات الفاظ القرآن الکریم، ص 336). بر این اساس، تربیت که مصدر باب «تفعیل» است و معنای فاعلی دارد، ارتباط نزدیکی با مفهوم «رب» پیدا می‌کند؛ زیرا به قول راغب «رب» نیز مصدر است و مستعار برای فاعل، ‌یعنی به مربی و کسی که فرآیند تربیت را در عمل اجرا می‌کند، رب گفته می‌شود. هر جا واژه رب در قرآن به کار رفته، به معنای تربیت کننده و پرورش دهنده است و این کلمه به صورت مطلق تنها بر خدای متعال اطلاق می‌شود (همان، 336).

از ریشه «فسر»، در لغت به معنای توضیح،‌ بیان و شرح (فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، 507) آمده است. راغب می‌گوید:
فسر که تفسیر از آن گرفته شده، به مفهوم اظهار معنای معقول است؛ (مفردات الفاظ القرآن الکریم، 636). اگر معنای پیچیده و مرموزی را که فهمش برای افراد مشکل است،‌ توضیح دهد و مطلب برای آن ها روشن گردد،‌ مصداق تفسیر خواهد بود.
تفسیر در اصطلاح مفسران و صاحب نظران علوم قرآن،‌ تعریف‌های مختلف دارد و هر کدام بر اساس رویکرد تفسیری خود تعریفی از آن ارائه داده‌اند، ولی منظور ما از تفسير در این نوشتار عبارت است از: «کشف و پرده برداری از ابهامات کلمات و جمله‌های قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آن‌ها» (تفسیر قرآن مهر، 1 / 26).

در منابع واژه شناسي فارسی به معناي راه، طرز، طريقه، سبك (لغت نامه دهخدا، واژه روش) و لاتین به معنای «متد» (Methode) است و بر مجموعه اموري گفته می‌شود كه انسان را براي رسيدن به هدف و انجام كار مورد نظر به صورت منظم و روشمند كمك كند. به اسلوب (Procede) نیز روش گفته می‌شود که جزیی‌تر از روش به معنای اصطلاحی است و پاي بندي به آن، روش مشخصی را فرا راه انسان می‌نهد. و نیز بر فن (Technigue)، ابزار و وسيله‌اي كه به كمك آن شيوه آموزشي یا هر عمل دیگر اجرا مي‌گردد، روش اطلاق می‌شود. (ر.ک. به: آراء دانشمندان مسلمان در تعليم و تربيت و مباني آن، 3 / 267). به هر صورت، روش یک مفهوم راهبردي است که چگونگي عمل را ترسيم و مراحل و چگونگي پيمودن آن را براي رسيدن به هدف یا هدف هاي مورد نظر معلوم مي‌كند.
منظور از روش در اين نوشتار يك نوع رفتار و عمل‌کرد نظام يافته و هدف‌داري است كه مفسر تربیتی قرآن کريم در اجراي فرآيند تفسير در پيش مي‌گيرد و بر اساس آن، فعاليت هاي تفسيري خود را براي کشف معناي واقعي آيات قرآن در باب تعلیم و تربیت سامان مي‌دهد.

تفسیر تربیتی از دو واژه تفسیر و تربیت مرکب است، بنابراین، مفهوم آن آمیخته‌ای از آن دو خواهد بود. بدین سان تفسیر تربیتی، یعنی کشف و پرده برداری از ابهامات واژه‌ها و جمله های قرآن در حوزه تربیت و توضیح و تبیین مقاصد و اهداف آیات قرآن بر اساس یافته های علوم تربیتی.
مفسران تربیتی شیوه‌ای را در پیش می‌گیرند ـ اعم از روش ترتیبی یا موضوعی با شاخه‌هایی که دارند ـ و آموزه‌هاي تربيتي را بر محور آن روش کشف و به عنوان پیام‌های تربیتی آیات ارائه می‌دهند. به هر صورت، تفسیر تربیتی فعالیت روشمند و هدفداری است براي کشف حقایق نهفته قرآن کریم در قلمرو تعلیم و تربیت.
اين موضوع نيز طرح‌پذير است كه تفسير تربيتي، گرايشي در حوزه تفسير است از اين‌رو روش‌ آن در عرض روش‌هاي تفسيري قرآن به قرآن، روايي، عقلي و ... نيست، بلكه شيوه و گرايش فرعي در حوزه روش تفسير علمي قرآن است.

همان گونه که تفسیر عام قرآن (بنیادی و کاربردي) را می‌توان با روش‌های متعدد نوشت، تفسیر تخصصی تربیتی را نیز می‌شود با استفاده از شیوه‌های مختلف سامان داد. در حوزه تفسیرهای عمومی روش‌هايي مانند قرآن به قرآن،‌ روايي، عقلي، علمي، اشاري و اجتهادي جامع وجود دارد كه در طول تاريخ مفسران از آنها استفاده كرده‌اند. در حوزه‌ گرايش‌ها نيز گرايش اجتماعي، تربيتي، سياسي، اخلاقي و... هست. (ر.ك. به: منطق تفسير قرآن (2) (روش‌ها و گرايش‌هاي تفسير قرآن)؛ روش‌هاي تفسير قرآن؛ روش‌ها و گرايش‌هاي تفسيري). در زمینه تفسیر تربیتی مي‌توان از يك يا چند روش استفاده كرد، البته‌ عوامل متعددی نظیر مفهوم شناسی تربیت و انتخاب معنای خاص،‌ اندیشه‌های دینی و فلسفی، نگرش‌های تربیتی، امکانات و امثال آن در انتخاب روش تأثیر گذارند. به هر حال در تفسير تربيتي از تمام روش‌هاي مجاز، غير از روش تفسير به رأي، مي‌توان استفاده كرد.

اسلوب تفسير گاهي تربيتي، گاهي موضوعي و... است (ر.ك. به: همان‌ها). ما به مهم‌ترين آنها اشاره و رابطه‌شان را با تفسير تربيتي بررسي مي‌كنيم.
1. ترتیبی: نخستین شيوه در تدوین تفسیر تربیتی به نظر می رسد،‌ مورد توجه دانش پژوهان تفسیر و تعلیم و تربیت قرار دارد، ‌تفسیر ترتیبی با نگرش تربیتی است. بدین معنا که کارشناسان تربیتی و مفسران قرآن، طرحی را مبنی بر تفسیر تربیتی همه قرآن به ترتیب قرآن موجود، آماده کنند، یعنی از سوره حمد شروع کنند و به سوره ناس برسند. همچنین می‌توان برخی از سوره‌ها و آیات قرآن را با استفاده از روش ترتیبی با رویکرد تربیتی تفسیر کرد. در این صورت‌ لازم نیست همه قرآن را تفسیر کرد،‌ بلکه مفسر سوره‌ها و آیاتی را که آموزه تربیتی بیشتری دارند، با نگاه تربیتی تفسیر مي‌کند. بنابراین، شيوه ترتیبی دو صورت خواهند داشت: تفسیر تربیتی تمام قرآن و تفسیر تربیتی سوره‌ها و آیات منتخب.
این روش ترتیبی در مقام اجرا نیز به دو شیوه زير قابل انجام خواهد بود:
اول) شیوه فردی: اجرای طرح به صورت فردی انجام مي‌گیرد و کسی که تخصص تربیتی و تفسیری دارد عهده دار اجرای آن مي‌گردد. این کار به لحاظ تخصص در رشته‌های تفسیر و تربیت و به لحاظ مطالبه زمان بیشتر، مشکلاتی همراه خواهد داشت. از این رو، سامان دهی این گونه پروژه‌ها در شرايطي که بيشتر پژوهشگران در پي پروژه‌های کوتاه مدت و زود بازده هستند، مشکل به نظر می رسد.
دوم‌) شیوه گروهی: بدین معنا که تعدادی از کارشناسان تعلیم و تربیت و پژوهشگران قرآنی با استفاده از نظرات و تجربیات خود با هم پروژه‌اي را در زمینه تفسیر تربیتی قرآن به مرحله اجرا در مي‌آورند. این روش،‌ افزون بر آنکه کاستی‌های شیوه فردی را ندارد، از امتیازات بسیاری برخوردار است و عاقلانه‌ترین روش به نظر می‌رسد.
2. موضوعی: در شيوه موضوعی مفسر قرآن را براساس موضوعات مشخص و نگرش تربیتی تفسیر مي‌کند. در این روش،‌ تفسير همه قرآن از ابتدا تا انتها مورد نظر نيست، بلکه مفسر در این شيوه، با محوريت موضوعاتی از پیش تعیین شده، سراغ قرآن مي‌رود و آیات مربوط به موضوع خاص را تفسیر و تحلیل مي‌كند. حتی همه سوره‌ها و آیات را نیاز نیست مورد بررسی قرار داد؛ زیرا آن چه در تفسیر موضوعی مهم است،‌ آیات مرتبط با موضوع مورد نظر است که می بایست تبیین گردد و نتیجه به دست آید. البته، همین شيوه به چند شیوه قابل اجرا خواهد بود:
اول) شیوه مشهور (درون متنی): مشهور علمای تفسیر بر آنند که موضوعات تفسیری را از متن قرآن به دست آورند و آیات مربوط به آن را بررسی و به نتیجه مورد نظر برسند. به عبارت دیگر مي‌خواهند حکم و موضوع را از متن قرآن به دست آورند و آیات پیرامون آن موضوع را از سراسر قرآن گردآورند و تجزیه و تحلیل كنند. براي نمونه «نقش خانواده در تربیت فرزند» را که در بسیاری از آیات قرآن بدان اشاره شده است، می توان در نظر گرفت و آیاتی را که در ارتباط با والدین و فرزندان یا زن و شوهر سخن می‌گویند، بررسی و نظر قرآن را در باره نقش خانوده در تربیت فرزند بیان کرد؛ چنان که در باب عبادات چنین روشی معمول است و فقها موضوعاتی مانند نماز و‌ روزه را محور بحث قرار مي‌دهند و آیات مربوط به آن را بررسي مي‌كنند. ‌این روش، درون متنی و مبتنی بر گزاره‌های قرآنی است و توجهی به غیر قرآن ندارد.
دوم) شیوه شهید صدر (برون متنی): شهید محمد باقر صدر شیوه برون متنی را مطرح كرد. بر اساس این روش، موضوعات نو در عرصه علم و صنعت و تعلیم و تربیت و یا تحولات اجتماعی بر قرآن عرضه و نظر قرآن را درباره آن جست و جو می‌شود. براي نمونه، نظریه تکامل داروين را، بر قرآن عرضه مي‌كنيم و با بررسي آيات موافق و مخالف، دیدگاه قرآن را به دست می‌آوریم. امروزه در حوزه تعلیم و تربیت، موضوعاتی چون، مبانی، اهداف،‌ اصول،‌ روش، مراحل و‌ ابعاد تعلیم و تربیت مورد توجه پژوهشگران علوم تربيتي است، پس دانش پژوهان اين رشته باید این موضوعات را از دیدگاه قرآن بررسی كنند و نظریه اسلام را در مورد آن به دست آورند.
3. میان رشته‌ای: منظور از «رشته» در شيوة میان رشته‌ای، رشته‌های مرتبط با موضوعات و مسائل تفسیر و علوم قرآن است، یعنی یک مسئله از دیدگاه دو دانش مورد بررسی قرار مي‌گیرد. چون بسیاری از بررسي موضوعات قرآنی چند تباری است، لازم است به صورت میان رشته‌ای مورد تحقیق و مطالعه قرار گیرند. (منطق تفسیر قرآن (3)، 61). این روش در برابر روش «تک رشته‌ای» است و منافاتی با شيوه درون قرآنی و برون قرآنی ندارد، بلکه چه بسا استفاده از شواهد درون قرآنی و برون قرآنی در این شيوه ضرورت داشته باشد. در شيوه مشهور و شهید صدر توجه اصلی به درون و برون قرآن بود و در این شيوه تمرکز بر رشته‌های مرتبط با مسئله مورد بحث است و با دو شيوه یادشده، قابل جمع خواهد بود.
از آن جا که علوم تربیتی خود از شاخه‌های میان رشته‌ای علوم انسانی است؛ ‌یعنی رشته‌ای است که با استفاده از یافته‌های رشته‌های دیگر (مانند: روان شناسی،‌ جامعه شناسی، تاریخ، اقتصاد و...) بهره می‌جوید؛ بايد تفسیر قرآن کریم با این نگرش، با چنین شيوه‌اي به انجام برسد. بهره‌گیری از رهیافت‌های دانش تربیت و علوم قرآنی، به خصوص علم تفسیر و‌ قواعد و روش‌های آن،‌ زمینه تدوین تفسیر تربیتی جامع و قابل قبولی را فراهم می‌سازد، زیرا نگاه یک سویه به دانش تعلیم و تربیت یا علوم قرآن نمی‌تواند انتظار دانش پژوهان رشته‌های مختلف را از تفسیر تربیتی برآورد. از این رو ‌نگرش دو سویه به موضوعات تفسیري تربیتی ـ یافته‌های علوم تربیتی و دانش‌های مرتبط و داده‌های علوم قرآنی ـ در تهیه و تدوین تفسیر تربیتی مفید به نظر می‌رسد. براي مثال مراحل رشد انسان را با دو رويكرد تربيتي و قرآني مي‌توان بررسي كرد و با تحليل و مقايسه داده‌ها به توليد علم جديد در اين‌باره رسيد.
4. تطبیقی: شيوه تطبیقی را این گونه تعریف کرده‌اند: «شناخت یک پدیدار یا دیدگاه در پرتو مقایسه (فهم و تبیین مواضع خلاف و وفاق) » (منطق تفسیر قرآن (3)، 53). براي نمونه دیدگاه دو مفسر قرآن کریم، علامه طباطبایی و شهید صدر بررسی و تفاوت‌ها و اختلاف‌های آن دو با استفاده از این روش ارائه مي‌گردد. این شیوه در بيشتر علوم بشری رایج است و پژوهش‌هایی بر اساس آن به انجام رسیده است. در فقه و اصول نيز رشته‌هایی با عنوان فقه مقارن، اصول مقارن و امثال آن وجود دارند و گروه‌هایی از دانش‌پژوهان مشغول تحصیل، تدریس و پژوهش در این زمینه‌اند. همچنین در حوزه ادیان و مذاهب تحقیق با شیوه تطبیقی کاربرد گسترده دارد. این روش در قلمرو تعلیم و تربیت نیز کم و بیش مورد توجه است و در فلسفه تعلیم و تربیت و رویکردهای تربیتی، مقایسه‌هایی میان نظریات دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان و یا دیدگاه‌های نظریه پردازان مسلمان غیر مسلمان در میان خودشان، از این روش استفاده می شود (ر.ک. به: آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، ج 4-1).
در تفسیر تربیتی هم جا دارد از روش تطبیقی استفاده شود. به نظر می‌رسد كاربست این روش در تفسیرهای تخصصی بسیار مفید و کارساز باشد، چرا که بهره بردن از این روش،‌ مستلزم آگاهی کافی از نظریات کارشناسان تربیتی و دانشمندان علوم قرآنی است تا مقایسه‌ای درخور میان آن‌ها صورت گیرد؛ مقایسه میان دیدگاه‌های پژوهش‌جویان تربیتی و علوم قرآنی میان خودشان از یک سو، و مقایسه این دو گروه با طرف مقابل از سوی دیگر.
5. تلفیقی: در نهایت مناسب است روشی را که به نظر می‌رسد در تدوین تفسیر تربیتی بیش از همه برای تفسیر پژوهان تربیتی مفید است و به آن‌ها یاری می‌رساند، پیشنهاد و معرفی كنيم، به این امید که در باب تفسیر تربیتی یا هر تفسیر تخصصی دیگر بتوان به عنوان بهترین روش از آن استفاده کرد.
مناسب‌ترین روش، روش در پژوهش تفسیر تربیتی، روش تلفیقی است؛ روشی مرکب از روش ترتیبی و موضوعی، بدین طریق که تفسیر پژوهان تربیتی طرحی را برای تدوین تفسیر تربیتی آماده مي‌سازند و تمام قرآن را با دید تربیتی تفسیر مي‌کنند و در اجرای این طرح تعدادی از آیات قرآن را مطرح و درباره نکات و آموزه‌های تربیتی آن بحث و آیات مرتبط با محتوای آن آیات را از سراسر قرآن بررسی مي‌كنند. به عنوان نمونه آیات اوائل سوره بقره ـ درباره مؤمنان ـ را مطرح مي‌سازند و دیگر آیه‌های مربوط به اهل ایمان را نیز مي‌آورند و در مجموع عناصر نظام تربیت اسلامی را در این زمینه از درون آن آیات متعدد استخراج مي‌کنند. عناصر اصلی یک نظام تربیتی عبارتند از: مبانی، اهداف، اصول،‌ روش‌ها، مراحل،‌ منابع، ابزار، مراتب و ابعاد تربیت.
این روش هم ترتیبی است، چون مي‌خواهد همه قرآن را از اول تا آخر به ترتیب قرآن موجود تفسیر کند و هم موضوعی است،‌ چون آیات مربوط به موضوع مورد بحث مانند مؤمنان یا منافقان و کافران را با نظر به آیات مرتبط با آن بررسی می‌كند. بر این اساس،‌ استفاده از روش تلفیقی نيز در تدوین تفسیر تربیتی توصیه می‌شود،‌ چون این روش در عین نداشتن کاستی‌ها، از امتیازات روش‌های دیگر برخور‌دار است. استفاده از روش تلفیقی یا ترکیبی، محدودیت‌هایی را که در روش خاص هست، ندارد و پژوهشگر آزادی عمل دارد و می تواند از دیگر شیوه‌های مفید در حوزه تفسیر و تعلیم و تربیت بهره بگیرد، مفسر تربیتی چون طبق این روش خود را محدود به شیوه معینی نمی‌بیند و می‌تواند در انجام کارش روش‌های مختلف را به کارگیرد و کار مناسبی ارائه دهد، چنان که برخی از تفسیر نویسان غیر تخصصی محصور در روش خاصی نمانده و از روش‌های عقلی، روایی، قرآن به قرآن و نظائر آن استفاده کرده‌اند.
براساس این شيوه،‌ می‌توان از روش‌های مختلف تفسیر درون قرآنی و برون قرآنی و شیوه‌های مختلف آن نظیر روش عقلی، روایی، قرآن به قرآن، و ... بهره برد. همچنین از کارشناسان علوم تربیتی و دانش اندوختگان علوم قرآنی می‌توان به تناسب علم و دانش هر كدام استفاده کرد و از نظرات آن‌ها بهره جست. اگر این روش به خوبی، شیوة عملِ تفسیری قرار گیرد، یک دوره تفسیر تربیتی کامل و جامع و مفید برای نسل جوان تدوین و به جامعه علمی ارائه خواهد شد.
مهم‌ترین امتياز تفسیر ترتیبی آن است که مجموعه آیات را کنار هم بررسی می‌کند و این امر زمینه فهم آیات به لحاظ نظم و سیاق و پیوندهای گفتاری را فراهم می‌سازد؛ چه اینکه درک رمز و راز چینش آیات و چگونگي کنارهم قرار گرفتن آن‌ها مهم است و هر کدام حاوی نکته یا نکاتی است که در صورت تقطیع، آن مزایا را نخواهند داشت.

هر روشی را که مفسر در تدوین تفسیر تربیتی، در مسير اجرای پروژه تفسیری با نگاه تربیتی، پیش بگیرد، ناگزیر بايد مراحلی را طی کند تا به نتیجه نهایی ـ نظریه پردازی تفسیر تربیتی ـ دست یابد. هدف نهایی در این تفسير نظریه پردازی تربیتی بر اساس اندیشه اسلامی است که منابع اصلی آن بی‌تردید قرآن کریم با ضمیمه عقل و سنت نبوی است. رسیدن به نظریه پردازی و استنباط نظریه قرآن و اسلام در موضوعات نو پدید در عرصه علوم انسانی مسلتزم پشت سر گذراندن مقدماتی است که بايد در چند مرحله انجام گیرد؛ مراحلی نسبت به مفسر و مراحلی نسبت به اجرای فرایند تفسیر تربیتی که هر کدام به نوبة خود ویژگی‌هایی دارد.
رسیدن به نظریه پردازی در باب تعلیم و تربیت مبتنی بر اندیشه‌های قرآنی، هدف اصلی پژوهش در زمینه تفسیر تربيتي قرآن است، ولی دست یابی به چنین هدفی نیازمند تلاش روز افزون به صورت مستمر است. روشن است که نظریه پردازی فراتر از مراحل و ضوابط تفسیر و نتیجه مراحل و کاربست قواعد تفسیری است. اگر مراحل تفسیر تربیتی بر اساس ضوابط تفسیری به خوبی اجرا گردد، محصولش دست یابی به نظریات قرآن در باب تعلیم و تربیت خواهد بود كه از این کار، در این نوشتار به نظریه پردازی تعبیر می‌شود.

هر کس براي فعاليت در هر زمینه علمی نیازمند یک سلسله شرایط در خصوص آن حوزه کاری است؛ به خصوص تفسیر قرآن کریم که به لحاظ دینی و علمی اهمیت زیادی دارد. در عين حال يك سلسله محدودیت‌هایی هم دارد. بنابراين مفسر بايد شرایطی را در خود احراز کند، سپس به کار تفسیری بپردازد. از این‌رو لازم است مفسر،‌ پیش از شروع به تدوین تفسیر تربیتی، مراحلی را براي احراز شایستگی‌های لازم برای تفسیر کسب کند تا تفسیر مفید و متقن علمی بنویسد.
در این جا قبل از بيان مراحل انجام تفسیر تربیتی ـ مربوط به اجرای فرایند تفسیر ـ به مراحل کسب شرایط مفسران تربیتی اشاره می‌کنیم.
1. تخصص در علوم قرآن: مقصود از تخصص در علوم قرآن، دارا بودن مهارت نظری و عملی در باب تفسیر قرآن کریم است. نويسنده تفسیر تربیتی،‌ در گام نخست باید تخصص کافی در علوم قرآن داشته باشد. قواعد تفسیر،‌ ادبیات تفسیر،‌ علوم پیش‌نیاز تفسیر و... را به گونه‌اي احسن و شايستة یک مفسر قرآن فراگیرد، آن‌گاه به تدوین تفسیر تربیتی و تبیین آیات قرآن بپردازد وگرنه بعید است بتواند تفسیر علمی و مفید ارائه دهد.
2. تخصص در علم تفسیر: مفسر افزون بر فراگیری علوم قرآن، بايد‌ در خصوص تفسیر و راهکارها و شیوه های تدوین تفسیر تبحر کافی داشته باشد تا قرآن را تفسیر كند و اهداف قرآنی را از لابه‌لای آیات به دست آورد، چرا که تفسیر ـ گذشته از پیش‌نیازها ـ علم مستقل و فن جداگانه‌ای است که تخصص علمی و مهارت عملی می‌خواهد. شاید به همین دلیل برخی تفاسیر موجود چندان عمق کافی ندارند و به نظر می‌رسد، نويسندگان آنها نتوانسته‌اند مقاصد آیات را به درستی درک و ابهامات آن را کشف كنند.
3. تخصص در علوم تربیتی: به نظر می‌رسد مهم‌ترین رکن لازم برای تدوین تفسیر تربیتی تخصص در علوم تربیتی و دانش تعلیم و تربیت است، زیرا بدون اين ويژگي كسي نمی‌تواند تفسیری مناسب با حوزه تعلیم و تربیت بنویسد. علوم تربیتی، مجموعه‌ای از دانش‌های به هم پیوسته است که هر کدام شاخه‌ها و زیر شاخه‌های متعدد دارند. آگاهی از حوزه دانش‌های تربیتی برای کسی که قرآن را با نگاه تربیتی تفسیر کند ضروری است.
تذكر: کارگروهی که متخصصان و پژوهشگران علوم قرآن با فرهیختگان علوم تربیتی به صورت جمعی اقدام به این کار نمایند. بسيار مفيد است چون فعایت گروهی در هر زمینه،‌ به ویژه در حوزه‌های علمی بسیار مؤثر است و کاستی‌های کار فردی را هم ندارد. از این رو، برای تدوین تفسیر تربیتی راه مناسب‌تر فعالیت گروهی است که از امتیازات بالایی برخوردار و از کاستی‌های کار فردی مصون است.

پس از کسب شرایط لازم برای آغاز تفسیر تربیتی یا اجرای آن به صورت گروهی، مراحلی باید طی شود تا یک تفسیر علمی ارائه گردد و در نهایت به نظریه پردازی در باب تفسیر تربیتی قرآن برسد. در این جا نیز مراحلی به نظر می‌رسد که باید سپری شود تا نتیجه مطلوب حاصل گردد.
1. تفسیر تک آیه: در گام اول بايد آیات به صورت مستقل مورد دقت و تجزیه و تحلیل قرار گيرد؛ بدین طریق که مفسر ابتدا واژگان موجود در آیه را از لابه‌لای منابع معتبر واژه شناسی به دست آورد و درباره معنا و مفهوم آیه تأمل نماید و در نهایت مقصود درست را، بدون توجه به قرائن درون متنی و برون متنی بفهمد. لازم است پیام تربیتی «تک آیه» کشف شود و این که آیه قطع نظر از آیات دیگر و قرائن سیاق و امثال آن چه پیام تربیتی دارد. البته از شأن نزول آیه می‌توان در این مورد بهره جست. نا گفته نماند که در این مرحله تنها به مراد استعمالی آیه می‌توان دست یافت،‌ نه مراد جدی و واقعی آن؛ و معنای حقیقی در صورت بررسی همه قرائن قابل استخراج خواهد بود.
2. بررسی قرائن متصله و منفصله: مرحله دوم در استخراج پیام‌های تربیتی آیات و تفسیر تربیتی، بررسی قرائن درون متنی است. مفسر در این مرحله باید تلاش کند قرینه‌هایی نظیر سیاق،‌ شأن نزول، و‌ آیات مربوط به مضمون آیه مورد بحث را به دقت مورد توجه قرار دهد و آموزه‌های تربیتی آیه را با نظر به آن‌ها به دست آورد. منظور از قرائن متصل و منفصل، بررسی علائم و شواهد موجود در آیات پیرامون و مشابه و هر آن چه در فهم آیه کمک می‌کنند، است، مانند ادله لبی و عقلی که ممکن است به گونه‌ای در درک معنای واقعی آیه یاری رسانند. ناسخ و منسوخ، عام و خاص،‌ مطلق و مقید و... از مواردی است که در این مرحله باید بررسی شود. در این مرحله ضمن دست یابی به مراد جدی آیه، ممکن است پیام‌های جدیدی به دست آید.
3. بررسی ما یحتمل القرینیه: در این مرحله قرائن محتمل بررسی می شود، یعنی آن چه احتمال دارد در معنای آیه نقش داشته باشد. دايره فحص ما یحتمل القرینیه عام و گسترده است و هر اندازه احتمال قرینه بودن عقلایی باشد، باید بررسی گردد. شاید حوزه‌های دیگر علمی مانند احکام،‌ کلام،‌ تاریخ و نظائر آن احتمال دخالت در تعیین معنای واقعی آیه داشته باشند، پس باید مورد توجه قرار گیرند. در این زمینه می‌شود از نرم افزارهای مختلف استفاده کرد. شکی نیست هر مقدار دایره بررسی وسیع‌تر بود،‌ اعتبار نتیجه کار و محصول به دست آمده بیشتر خواهد بود و می توان به معنا و پیام‌های ارائه شده به عنوان اراده جدی خداوند نگاه کرد.
4. کشف معنای واقعی: پس از بررسی قرائن متصل و منفصل و آن چه احتمال قرینه بودن،‌ مفسر می‌تواند به معنای واقعی آیات دست یابد و ادعا کند که مراد جدی خدا در این آیه فلان معنا است. البته،‌ اراده جدی امر تشکیکی است و مراتب مختلف دارد و اگر به مرتبه‌های پايين‌تر دست یافت، کافی است. این مراحل را می‌شود با دو روش ترتیبی و موضوعی انجام داد و به روش خاصی نظر ندارد.
5. منظومه‌سازی‌ آیات: گام بعدی در تفسیر تربیتی منظومه‌سازی آیات است، یعنی مفسر تربیتی پس از دست یابی به مراد واقعی خداوند و بررسی‌‌ آیات مورد نظر با همه قرائن درون متنی و بیرون متنی،‌ براي رسیدن به مرحله نظریه پردازی،‌ باید آیات را سامان دهد و نظام بخشد. روشن است که منظومه سازی آیات کاری بسیار مهم است و در وصول به نظریات قرآن در زمینه‌های مختلف علوم انسانی، تأثیر بسزايي دارد. از همین جا باید به ارائه نظریات تخصصی قرآن کریم و در نهایت به نظریه اسلام رسيد و نسبت به مسائل روز اظهار نظر کرد.
منظومه‌سازی آیات با روش موضوعی قابل اجراست و بايد در موضوعی مشخص نظیر تربیت اخلاقی و یا یکی از ریز موضوعات آن، آیات مرتبط را دسته بندی کرد و در یک نظم و ساختار منطقی قرار داد تا به نظریه قرآن و اسلام رسيد، البته منظومه سازی را با شیوه‌های مختلف می شود انجام داد.
6. نظریه پردازی: نتیجه پژوهش در حوزه تفسیر تربیتی، نظریه‌پردازی در این زمینه است که پس از طی مراحل یادشده، بر اساس قواعد و ضوابط تفسیر قرآن کریم، قابل دسترسی خواهد بود. استخراج دیدگاه اسلام از قرآن کریم کاری بسیار مهم و ضروری است و باید نظریات قرآن درباره مسایل جدید تربیتی به علاقه‌مندان دانش تعلیم و تربیت ارائه گردد. راه رسیدن به نظریه پردازی در مورد دیدگاه‌های تربیتی قرآن کریم همان است که بدان اشاره شد و به نظر می‌رسد مفسر تربیتی با اجرای مراحل یاد شده،‌ مي‌تواند به نظریه پردازی در زمینه‌های مختلف علوم انسانی یا دیگر رشته‌های علمی بپردازد و نظریه قرآن را بیان دارد.
در نظریه‌پردازی باید مبانی کلامی، فلسفی، انسان شناختی،‌ اقتصادی، جامعه شناختی و... را مورد توجه قرار داد و بر اساس آن مبانی نظریه قرآن را نسبت به مسائل خاص علوم انسانی ارائه داد. در باب تعلیم و تربیت نیز باید مبانی تعلیم و تربیت را با دقت کامل مورد توجه قرار داد و بر اساس آن مبانی، نظریه قرآن را در موضوعات تربیتی استنباط کرد.

از آن چه درباره تفسیر تربیتی و روش‌های اجرای آن گفتيم، به این نکته رسيديم که تفسیر قرآن کریم با نگرش تربیتی ضرورت دارد و باید دیدگاه‌های تربیتی قرآن به صورت ملموس و قابل ارائه به مراکز علمی دنیا، بررسی و به نسل جوان عرضه شود. طبیعی است انجام چنین کاری راهکارهای مخصوص خود را می‌طلبد و به نظر می‌رسد روش‌هایی که به آن‌ها اشاره شده مناسب‌ترین روش‌ها در استخراج نظریات تربیتی قرآن کریم هستند و استفاده از آن‌ها، به پژوهشگران قرآنی و تربیتی توصیه می‌شود. به امید آن که تفسیر نگاران قرآن کریم با دارا بودن شرایط لازم و پیمودن مراحل تفسیر تربیتی و با به کارگیری این روش‌ها به هدف اصلی، یعنی نظریه پردازی در باب تربیت قرآنی، دست یابند و بتوانند دیدگاه‌های قرآن را در حوزه تعلیم و تربیت به دست آورند و به نسل جوان ارائه دهند.

1. آذرتاش آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، نشر نی، تهران، 1381.
2. اعرافی، درس فقه التربیة، سال تحصیلی 87 ـ 86 .
3. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، قم، ج 3 ـ 1.
4. دهخدا، على‏اكبر (و محمد معين و جعفر شهيدى)، لغت‏نامه، نشر دانشگاه تهران و موسسه لغت‏نامه دهخدا، تهران، 1337 - 1352 ش.
5. راغب، اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن الکریم، تحقیق: عدنان داوودی، طلیعه نور، قم، 1428ق.
6. رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر، پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم،‌ 1387.
7. همو، منطق تفسیر قرآن (2) روش‌ها و گرایش‌های تفسیر قرآن، نشر مرکز جهانی علوم اسلامی،
قم، 1385 ش.
8. همو، منطق تفسیرقرآن (3)، جامعه المصطفي العالميه، 1386.
9. رفیعی، بهروز، آراء دانشمندان مسلمان در تعليم و تربيت و مباني آن، سمت، تهران،‌ 1381.
10. السبحاني، جعفر، المناهيج التفسيريه، مؤسسة الامام الصادق، قم، 1422ق، طبع الثاني.
11. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، قم، بی تا.
12. علوى‏مهر، حسين، روش‏ها و گرايش‏هاى تفسيرى، انتشارات اُسوه، 1381 ش.
13. مؤدّب، سيدرضا، روش‏هاى تفسير قرآن، دانشگاه (انتشارات اشراق)، قم، 1380 ش.